Një shekull në luftë: Dukagjinët në shekullin e 15të
Shekulli i 15-të është një nga periudhat më të rëndësishme në historinë e familjes Dukagjini. Gjatë kësaj periudhe jetoi Pal Dukagjini, i mbiquajtur si "personi më i nderuar i Shqipërisë" dhe djali i tij, Lekë III Dukagjini i kujtuar në traditën popullore si ligjvënësi i Kanunit. Shekulli i 15-të është gjithashtu koha e luftimeve të mëdha. Shumë Dukagjinë luftuan në Luftërat e Mëdha të Mesdheut të cilat përfshinin zgjerimin osman dhe venedikas kundër trojeve arbërore. Në 1444, Dukagjinët luajtën rol kryesor në themelimin e Lidhjes së Lezhës, shtetit të parë të bashkuar shqiptar nën udhëheqjen e Gjergj Kastrioti Skënderbeut.
Dukagjinët të parë për të cilët kemi të dhëna në shekullin XV janë ata të linjës së Gjergj Dukagjinit (kushëriri i Tanushit të Madh). Ai mbante fshatrat Kakarriq dhe Balldren pranë Lezhës nën sundimin venedikas. Ai kishte një trupë prej 100 burrash të armatosur dhe 40 kalorës që po patrullonin tokat kufitare me osmanët. Ai vdiq në vitin 1409 dhe u trashëgua nga tre djemtë e tij: Nikolla, Gjergji dhe Tanushi. Nga të tre, Nikolla është ai që ishte më aktiv në ngjarjet politike në Shqipëri. Ai ngriti flamurin e tij në kryengritjen e viteve 1430-1432 kundër Osmanëve, rimori kështjellën e Dejës (Dagnum) dhe i përzuri ata nga tokat e Dukagjinëve. Kur kryengritja u mund pjesërisht, ai arriti një marrëveshje me venedikasit: ai njohu mbizoterimin e lartë venedikas (vasalitetin) dhe ata ranë dakord të dërgonin trupa në ndihmë të tij nëse osmanët sulmonin Dejën. Deri në vitin 1435, venedikasit kishin arritur një marrëveshje të fshehtë me osmanët. Fillimisht ata ndërprenë të gjitha lidhjet me Nikollën, dhe më pas e sulmuan dhe ia dorëzuan kështjellën osmanëve. Tradhtia venedikase nxiti drejtpërdrejt qëndrimin anti-venedikas të Lekë III Dukagjinit kur ai rimori Dejën nga ata 20 vjet më vonë.
Në 1444, Nikollë Dukagjini dhe kushëriri i tij Pali (babai i Lekës III) përfshiheshin te themeluesit të Lidhjes së Lezhës. Nga viti 1444 deri në vdekjen e tij në 1452-1454, Nikolla luftoi në shumë beteja kundër osmanëve. Në Luftën Shqiptaro-Venedikase të vitit 1447, ai rrethoi Dejën e mbajtur nga Venediku. Ndërsa osmanët po bënin një sulm tjetër kundër Lidhjes, rrethimi u ndal. Venedikasit ranë dakord të kthejnë të gjithë trojet e Dukagjinëve në jug të Dejës dhe statusi i kalasë mbeti i pacaktuar. Nikolla kishte dy djem Gjergjin dhe Dragën. Zotërimet e tij personale ishin në Zadrimë. Të dy djemtë e tij vdiqën në vitin 1462. Gjergj pati një djalë i cili më vonë ishte komandant në ushtrinë venedikase.
Një degë tjetër në këtë periudhë të trazuar ishte vendosur në Shkodër. Venedikasit u përpoqën të krijonin një fraksion besnik ndaj interesave venedikase nëpërmjet kësaj degë por siç tregojnë dokumentet arkivore kishte shumë mosmarrëveshje mes tyre dhe familjes. Dy vëllezërit Andrea dhe Gjon (një prift katolik), djemtë e Palit (vd. 1393) kishin marrë me qira prona jashtë qytetit të cilat venedikasit donin t'ua jepnin tregtarëve të huaj. Vëllai i tyre, Tanushi i Vogël mbrojti qytetin e Shkodrës në 1428 kundër një rrethimi osman dhe shpërndau pjesën më të madhe të pasurisë së tij për të siguruar armë për qytetarët që t'a mbrojtën atë. Një vit më vonë, një koalicion midis Stefan Balsha Maramontes, Kojë Zaharisë dhe Tanush Dukagjinit sulmoi dhe pushtoi Drishtin i cili ishte nën kontrollin e despotatit serb. Meqenëse këto suksese ushtarake u konsideruan si një kërcënim për sundimin venedikas, Senati fillimisht kërkoi të gjente vrasës për Tanushin me pagë 500 dukatë dhe më pas u përpoq ti jepte atij ryshfet për të tradhtuar aleatët e tij. Të gjitha këto plane dështuan ndërsa osmanët përparuan dhe e gjithë krahina e rimarrë u pushtua shpejt nga ata në 1430. Tanushi i Vogël si shumë Dukagjinë që humbën tokat e tyre u vendos në Shkodër në 1430. Shumë individë nga kjo degë vdiqën duke luftuar në rrethimin e Shkodrës në 1478. Në 1481, Gjon Dhimitër Dukagjini (Giovanni Ducaini) bleu kështjellën e San Servolo dhe territore të tjera në Istria (Sllovenia moderne) dhe u vendos atje. Dukaini (Ducaini) i fundit vdiq në 1606-1609. Një nga anëtarët e tyre, Pomponio Dukaini shfaqet si zëvendësguvernator i Kapodistrisë (Koper) në Slloveni në 1550.
Dega më e madhe dhe më e njohur në shekullin e 15-të është ajo e Palit, birit të Tanushit të Madh. Të gjithë Dukagjinët e sotëm janë pasardhës të tij. Ati i Palit, Tanushi vdiq kur ai ishte i ri dhe Pali u rrit në oborrin e Gjon Kastriotit, atit të Skënderbeut siç na informojnë biografët e tij. Pali ishte gjithashtu anëtar i Lidhjes së Lezhës dhe ishte komandant në vitin 1444 në betejën e Torviollit kundër osmanëve. Në fushën e Torviollit, 15,000 arbërore mundën 40,000 trupa osmane. Kur Pali vdiq, ai u mbajt në zi në të gjithë Shqipërinë. Një biograf i tij, G. Biemmi shkruan se kur vdiq, Skënderbeu tha se nëse Arbëria do të kishte zotër aq të aftë dhe aq të mirë sa Pali, atëherë së shpejti do të ishte një nga vendet më të lulëzuara në botë. Pali kishte katër djem: Lekën III, Gjergjin, Nikollën, Progonin. Progoni nuk shfaqet në burime dhe nuk dihet nëse ai kishte trashëgimtarë. Gjergji ishte i martuar me Helena Arianitin. Ai kishte të paktën një djalë dhe një vajzë. Djali i tij, Nikollë u konvertua në Islam dhe njihej në perandorinë osmane si Ahmed Beu. Vajza e Gjergjit, Vella ishte e martuar me një Kukë, një fis i cile kishte prejardhje të përbashkët me Kastriotët. Kjo degë e Kukëve u konvertua në Islam dhe nipi i Gjergjit u bë i njohur si Vesi Bej.
Djali i tretë i Palit, Nikolla përmendet se luftonte përkrah Lekës III në 1481 kundër osmanëve. Marin Barleti shkruan se ai ishte një luftëtar i pathyeshëm që në aftësitë ushtarake tejkaloi veprat e Palit dhe të gjithë paraardhësve të tij. Ai më tej vëren se në Prizren ishte ngritur një memorial për veprat e tij, mbi të cilin ishte vendosur mburoja e thyer e një ushtari armik. Sipas Barletit, Nikolla e kishte goditur mburojën me aq fuqi saqë mburoja u thye. Barleti përfundon përshkrimin e tij për Nikollën duke shkruar se ai devijoi nga historia kryesore e veprës së tij në mënyrë që veprat e një burri të madh (pra Nikollës) të mos humben në harresën e sjellë nga koha dhe heshtjen e shkaktuar nga mosmirënjohja njerëzore.
Lekë III është padyshim një nga figurat më të rëndësishme në historinë e Shqipërisë dhe në historinë e familjes Dukagjini. Kur Lidhja e Lezhës u krijua në 1444 ai duhet të ketë qenë i ri dhe prandaj nuk shfaqet në betejat e para të luftës shqiptaro-osmane. Të dhëna të shumta për Lekën III kemi në lidhje me ngjarjet e vitit 1456 në kështjellën e Dejës. Rreth 20 vjet para këtyre ngjarjeve, Nikollë Dukagjini ishte tradhëtuar nga venedikasit dhe kështjella kaloi tek osmanët, e cila ua dha përsëri venedikasve si shpërblim për një marrëveshje tjetër që ata nënshkruan. Kjo ngjarje nuk u harrua nga Leka. Venedikasit u përpoqën ta mbanin Lekën pranë tyre por duket se fshehtas ai po përgatiste hakmarrjen e tij. Në vjeshtën e vitit 1456, në një sulm gjatë natës Lekë mori Dejën. Shumica e ushtarëve u vranë në betejë, përfshirë djalin e kështjellarit venedikas. Leka i preu kokën kështjellarit venedikas de Forluxijs pas betejës dhe i preu krahun e djathtë vasalit të tij shqiptar, Basil Ungrejit. Pastaj ai dërgoi familjen e de Forluxijs gjatë natës në Shkodër për të njoftuar komandën venedikase se ai i kishte mundur ata dhe kishte rimarrë kështjellën e të parëve të tij. Menjëherë, venedikasit vendosën një shpërblim për kapjen ose vrasjen e Lekës në të gjitha tokat e tyre. Me shumë mercenarë në ushtrinë e tyre ata pushtuan Dejën përsëri. Midis viteve 1459-1463, marrëdhëniet e Lekës me Skënderbeun ishin të tensionuara, por më vonë ata u pajtuan dhe Lekë e pasoi atë në krye të rezistencës shqiptare. Ai duhet të ketë vdekur rreth vitit 1481, kur me vëllain e tij Nikollën ata morën pjesë në një revoltë tjetër kundër osmanëve.
Leka kishte dy djem: Niccolo (Kolë) dhe Stefano të cilët u vendosën në Itali. Stefano jetonte në Marche, në Italinë qendrore. Ai kishte dy djem: Paulo dhe Lecca. Një Francesco Ducaginni i cili ishte kapiten ushtarak në Romë në 1571, duhet të jetë një nga pasardhësit e tij. Një Ducaginni tjetër nga kjo degë, Pompeo, djali i Geronimo, përmendet në Penne, Abruzzo në 1600.
Niccolo ishte i martuar me Jela Arianitin dhe kishte dy djem: Lecca (Leka) dhe Progonin. Ata udhëtuan në Shqipëri për të marrë pjesë në një rebelim kundër osmanëve në fund të shekullit të 15-të, por përfundimisht arritën një marrëveshje dhe u konvertuan në islam. Leka u bë e njohur si Mahmud dhe duhet të ketë vdekur pak më vonë. Ai mund të jetë i njëjti Lecca që ishte martuar në Itali me Pantafilea Arianiti me të cilën kishte tre fëmijë: Niccolo, Maria dhe Francesca. Përndryshe, kjo Lecca mund t'i përkiste linjës së Stefanos.
Progoni kishte një karrierë të gjatë në ushtrinë dhe administratën osmane. Pas konvertimit të tij, ai u bë i njohur gjerësisht si Dukaginzade Ahmed Pasha. Bashkëkohësit e tij e përmendin atë si "Pasha i Madh" (il Grand Bassa). Dukaginzade Ahmed Pasha ishte sanxhakbej i Ankarasë, bejlerbej i Anadollit, vezir dhe së fundi vezir i madh i Perandorisë në 1514-1515. Ai ishte një nga gjeneralët që udhëhoqi fushatën osmane në Iran dhe ishte fitimtar në betejën e Chaldiran në 1515. Pas fushatës, ai u ekzekutua nga Sulltan Selim I. Ai ishte i martuar me Princeshën Osmane Gevherşah Sultan, mbesë e Sulltan Bajazidit II. I biri i tij ishte Dukaginzade Mehmed Pasha, guvernator i Egjiptit. Dega Dukaginzade janë pasardhësit e tij të drejtpërdrejtë.